Gebedsdienst voor de eenheid

Chanoeka en de onuitroeibare hoop van het mensenverhaal

Fascinerend aan Chanoeka – het Joodse lichtfeest dat we in deze tijd van het jaar vieren –  vind ik de manier waarop het verhaal daarvan doorheen de tijd is geëvolueerd.

Het begon als het eenvoudige verhaal over een militaire overwinning, het succes namelijk van de Makkabeeën in hun strijd voor godsdienstvrijheid tegen de repressieve heerschappij van de Syrisch-Griekse keizer Antiochus IV. Antiochus -die zichzelf bescheiden Epifanes (“God geopenbaard”) noemde, en die had besloten de Joden met geweld te helleniseren – liet een standbeeld van Zeus oprichten op het domein van de tempel in Jeruzalem, beval om er offers te brengen aan heidense goden en verbood Joodse riten op straffe van de dood.

Een groep Joodse piëtisten kwam in opstand. Onder leiding van een priester, Mattathias van Modi’in, en zijn zoon, Judas de Makkabeër, begonnen zij hun vrijheidsstrijd.  Ze waren in de minderheid en leden aanvankelijk zware verliezen, maar binnen drie jaar behaalden ze een gedenkwaardige overwinning. Jeruzalem kwam weer in Joodse handen. De Tempel werd opnieuw ingewijd. Dit is het verhaal dat we vinden in het eerste en tweede boek van Makkabeeën.

Maar daarna ging het niet meer zo soepel. De nieuwe Joodse monarchie, bekend als de Hasmoneese koningen, werd zelf gehelleniseerd. Zij liepen ook de toorn van het volk op door een van de beginselen van het jodendom te schenden: de scheiding tussen godsdienst en politieke macht. Zij werden niet alleen koningen, maar ook hogepriesters – iets wat eerdere vorsten nooit hadden gedaan.

Zelfs militair gezien betekende de overwinning op de Grieken slechts een tijdelijk respijt. Binnen een eeuw viel Pompeius Jeruzalem binnen en kwam Israël onder Romeinse heerschappij. Toen kwam de rampzalige opstand tegen Rome (66-73 van onze jaartelling), waardoor Israël werd verslagen en de Tempel verwoest. Het werk van de Makkabeeën lag nu in puin. Sommige rabbijnen uit die tijd meenden dat het feest van Chanoeka moest worden afgeschaft. Waarom immers een vrijheid vieren die verloren was gegaan? Anderen waren het daar niet mee eens, en die mening haalde het. Vrijheid mag dan verloren zijn gegaan, maar niet de hoop .

Toen kwam een ander verhaal naar voren, over hoe de Makkabeeën bij het zuiveren van de Tempel een kruik olie vonden waarvan het zegel nog intact was, waarmee zij de Menora, de grote kandelaar in de Tempel, opnieuw aanstaken. Wonderlijk genoeg brandde het licht acht dagen lang  en dit werd het centrale verhaal van Chanoeka. Het werd een lichtfeest in het Joodse huis, als symbool van een geloof dat niet kon worden gedoofd. De boodschap ervan werd gevangen in een zin van de profeet Zaccharia: “Niet door macht of kracht, maar door Mijn geest, zegt G-d de  Almachtige.”

Ik heb me vaak afgevraagd of dit niet het ménselijke verhaal is, en niet alleen het Joodse. We vieren militaire overwinningen. We vertellen verhalen over helden uit het verleden. We herdenken hen die hun leven gaven voor de vrijheid. Dat is zoals het hoort. Maar ware overwinningen, die het lot van naties bepalen, zijn niet zozeer militair als wel cultureel, moreel en spiritueel.

In Rome werd de Boog van Titus opgericht door Domitianus, de broer van Titus, ter herinnering aan de Romeinse overwinning bij het beleg van Jeruzalem in het jaar 70 na Christus. Hij toont Romeinse soldaten die de oorlogsbuit meenemen, met als bekendste voorbeeld de zevenarmige Menorah. Rome won dat militaire conflict. Maar haar beschaving raakte in verval, terwijl Joden en Jodendom overleefden. En dat overleven kwam niet in de laatste plaats door Chanoeka zelf. Die eenvoudige handeling van families die samenkomen om lichtjes aan te steken, om het verhaal te vertellen en de liederen te zingen, bleek krachtiger dan legers en duurzamer dan keizerrijken. Wat stand hield was niet het historische verhaal zoals verteld in de boeken van Makkabeeën, maar het eenvoudiger, sterker verhaal dat sprak over een enkele kruikje olie die de verwoesting  en de ontheiliging overleefde, en over het licht dat het verspreidde en dat bleef branden.

Iets in de menselijke geest overleeft zelfs de ergste tragedies, waardoor we weer verbrijzelde levens, gebroken instellingen en gewonde naties gaan herbouwen. Dat is voor mij het Joodse verhaal. Joodse mensen overleefden elke nederlaag, verdrijving, vervolging en pogroms, zelfs de Holocaust, omdat zij nooit het geloof opgaven dat zij op een dag als Joden zouden kunnen leven, vrij en zonder angst. Dat is de steeds-verrnieuwende kracht van geloof, waarvoor Chanoeka symbool staat,  haar licht van onuitroeibare hoop.

rabbi Jonathan Sacks

nota :  In november 2020 overleed rabbijn Jonathan Sacks na een korte periode van kanker. Sacks was een vooraanstaand theoloog, moreel denker, en een van de grote Joodse intellectuelen van zijn generatie – hij leverde regelmatig bijdragen en schreef welsprekend en met onmiskenbare eruditie over de betekenis, ook de morele betekenis , van Joodse feesten en hoogdagen. Zijn laatste boek was “Moraliteit: Restoring the Common Good in Divided Times”, gebaseerd op zijn BBC Radio 4 podcast serie, “Morality in the 21st Century.”Het is uit dankbaarheid voor zijn inzichten, en ter herinnering aan zijn leven van lernen en onderwijzen, dat we zijn beschouwingen over het festival van Chanoeka en de aard van de menselijke hoop opnieuw uitgeven.